Zielnik roślin użytecznych
Oryginalny tytuł dzieła
Rośliny Użyteczne u ludu litewskiego z okolic Słonima, Wołkowyska i Prużanny.
Zeszyt I-y. Zebrał i opisał Michał Fedorowski
O zielniku:
Oglądaj wszystkie karty
a) Miejsce zbioru roślin
Rośliny tworzące zielnik pochodzą z okolic Słonima, Wołkowyska i Prużany (obecnie Białoruś).
b) Data zbioru roślin
Rok 1883. Rękopis kończy się zdaniem: Pisałem w Studerowszczyźnie, w m. Listopadzie 1883 r. (pisownia oryginalna)
c) Liczba okazów
W zielniku zasuszone są 53 gatunki roślin. Opisanych (z odmianami) jest znacznie więcej – ponad 200 gatunków.
d) Szczegółowy opis
Zielnik Rośliny użyteczne… składa się z części opisowej i dokumentacyjnej (z zasuszonymi roślinami) .
Część opisową tworzą 57 strony rękopisu. We wprowadzeniu zawarte są informacje o rodzajach gleby, sposobie i zwyczajach uprawy ziemi. W dalszej części tekst podzielony jest na rozdziały:
- 1. Zboża. Autor omówił tu gatunki zbóż oraz groch, soczewicę i grykę. Prócz sposobów ich uprawy, znajdziemy tu przesądy i wierzenia związane ze zbożami, a także ówczesne przepisy kulinarne. Z tego rozdziału tylko dwie rośliny mają swe odpowiedniki w postaci zasuszonych okazów w części dokumentacyjnej.
- 2. Warzywa. Autor wymienił warzywa uprawiane przez lud i przez szlachtę. Opisał historię uprawy ziemniaków na tych terenach i szczegółowo wymienił ich odmiany. Przytoczył sposoby przyrządzania niektórych warzyw oraz zwyczaje i zabobony związane z ich uprawą.
- 3. Zieleniny. Większość wymienionych w tym rozdziale roślin ma swoje odpowiedniki w części dokumentacyjnej zielnika, w postaci zasuszonych okazów. Także i tu Autor przytoczył przepisy na potrawy (głównie zupy) z udziałem ziół dziko rosnących.
- 4. Owoce. Autor szczegółowo wymienił odmiany zarówno uprawianych jabłoni, grusz, śliw, jak i dziko rosnące drzewa, krzewy i krzewinki, których owoce były zbierane przez lud białoruski.
- 5. Kwietnik. Na pierwszy plan wybija się użyteczność kwietników i uprawianych w nich roślin. Wśród kwiatów zachwycających urodą ważne miejsce zajmują rośliny przyprawowe i jadalne oraz mające zastosowanie w medycynie ludowej, używane do wywabiania plam itp.
- 6. Włókna, plecionki puch. Jest tu opis czynności związanych z obróbką lnu i konopi, a także zwyczajów i zabobonów z nimi związanych. Z dziko rosnących roślin opisane są dwie, sit i wełnianka, które mają w pracy reprezentację w postaci okazów zielnikowych.
- 7. Olej. Króciutki rozdział dotyczący wyrobu oleju i jego zastosowania.
- 8. Barwidła. Zamieszczony jest tu spis roślin barwierskich z zaznaczeniem barwy, jaką dają, a także gdzieniegdzie z opisem sposobu barwienia. Ostatnimi wspomnianymi roślinami są: kąkol, którego nasiona używane były do sporządzania wywaru mającego utrzymać piękne barwy przez długie lata oraz „sabaczeje mydło” (dołączony okaz bnieca białego, ale Fedorowski mógł mieć też na myśli mydlnicę zwyczajną), używane przez biedaków do prania.
Po rozdziałach numerowanych, następują Notatki o użytku niektórych drzew i krzewów u ludu litewskiego z okolic Wołkowyska i Słonima. Fedorowski bardzo szczegółowo omawia wszelkie użytki z drzew i krzewów. Niestety, nazwy wielu przedmiotów brzmią dla nas dzisiaj bardzo egzotycznie, nie istnieją też w internecie, dlatego z nadzieją czekamy na opracowanie Roślin użytecznych… przez badacza kultury ludowej.
Część zielnikowa zawiera 53 zasuszone okazy, przyklejone na 15 arkuszach. Ma formę zeszytową (książkową). Rośliny mocowane są bezpośrednio do kart przy pomocy cienkich, białych, papierowych paseczków z klejem. Umieszczone zostały w kolejności wyznaczonej przez działy z części opisowej bez uwzględnienia przynależności taksonomicznej, po kilka na każdej stronie. Przy każdym okazie widnieje tylko numer, pod którym dany gatunek został przedstawiony w części opisowej. Rośliny są dobrze, starannie zasuszone, z dbałością o rozprostowanie płatków i listków. Czasami roślina jest reprezentowana jedynie przez niewielki fragment, np. pojedynczy liść. Dodatkowo przy okazie nr 39 (sit rozpierzchły) przyklejony jest fragment plecionki wykonanej z łodyg situ.
Cały rękopis wraz z opracowaniem został opublikowany w Etnobiologii Polskiej – rocznik 2013 , pod tytułem „Rośliny użyteczne… Michała Fedorowskiego – dzieło odnalezione po 130 latach”.
e) Konserwacja Roślin użytecznych…
W 2013 roku dzieło zostało poddane zabiegom konserwatorskim (konserwator: Magdalena Grenda). Ponieważ zeszyt był kompletny, a zniszczenia dotyczyły głównie papieru stanowiącego podłoże zielnika, przyjęto, że konserwacja powinna mieć charakter minimalnej interwencji. Podczas prac konserwatorskich rośliny nie były usuwane z kart, a zabiegi na podłożu papierowym miały charakter miejscowy. Jedyna ingerencja w strukturę zabytku polegała na rozdzieleniu kart i ponownym ich zszyciu. Pełnej konserwacji wymagała też okładka, która była w złym stanie i nie spełniała funkcji ochronnych.